Pietraszkiewicz Franciszek Ksawery, krypt. X.Pi......, Xawery Pi............. (1814–1887), pedagog, pisarz. Ur. we wsi Czypurze (Czupyrze?) koło Stawiszcz na Ukrainie, w rodzinie szlacheckiej, był synem Adama, dzierżawcy majątku Kornin, i Katarzyny z Żarskich. Po śmierci ojca kształcił się od r. 1823 wraz z młodszym bratem Edmundem w szkole bazylianów w Lubarze na Wołyniu, potem w szkole prowadzonej przez tych zakonników w Humaniu. W r. 1835 wstąpił na wydział literacko-filozoficzny uniwersytetu kijowskiego, będąc równocześnie korepetytorem-wychowawcą w pensjonacie dla chłopców prowadzonym przez Józefa Korzeniowskiego. Przyjaźnił się z młodymi poetami: Stanisławem Winnickim, Janem Prusinowskim, Antonim Stanisławskim i, być może, Władysławem Strzelnickim. Jako słuchacz czwartego kursu wstąpił do zawiązanego przez Szymona Konarskiego tajnego Związku Ludu Polskiego. Z początkiem 1838 r. został jednym z «sołtysów», tj. kierowników podstawowych komórek organizacyjnych wśród studentów uniwersytetu kijowskiego. Uwięziony po wykryciu Związku w r. 1838, przebywał kilka miesięcy w cytadeli fortecy kijowskiej, poddany – wraz z innymi podejrzanymi studentami – bezwzględnemu śledztwu. Nie wydał jednak nikogo i wziął całą odpowiedzialność wyłącznie na własne barki. Przeniesiony na dalsze kilka miesięcy do więzienia o szczególnie ciężkich warunkach, zachorował. Gdy tylko wyzdrowiał, sąd wojenny wydał nań wyrok śmierci, zamieniony przez cara na wcielenie do wojska bez prawa wysługi i z równoczesnym pozbawieniem szlachectwa. Wiosną 1839, wraz z innymi studentami skazanymi na podobną karę, wysłany został na Kaukaz, gdzie służył w artylerii tamtejszego korpusu, uczestnicząc w walkach z ludami kaukaskimi. Wśród towarzyszy zesłania znalazł P. kilku rówieśników o zainteresowaniach literackich; najwybitniejszym spośród nich był Tadeusz Łada-Zabłocki, który część ogłoszonych później (1845) swoich „Poezji” zadedykował m.in. Leonowi Janiszewskiemu, Strzelnickiemu i P-owi jako «przyjaciołom i spółtowarzyszom broni». Urzeczony pięknem egzotycznego krajobrazu, napisał wówczas P. – wzorując się na „Sonetach krymskich” A. Mickiewicza – cykl Sonetów kaukaskich, z których trzy (Góra Hambor, Droga nad przepaścią Hud, Lekurii) ogłosił poznański „Dziennik Domowy” (1841 nr 26), inny, pt. Kaukaz, opublikował autor dopiero w r. 1875 w wydanej dla uczczenia Seweryna Goszczyńskiego księdze zbiorowej „Sobótka”. Tenże „Dziennik” drukował już poprzednio (1841 nr 23–4) wyjątki z pamiętników P-a, opisujące pochód jego baterii z Tyflisu do Władykaukazu. W r. 1843 P. został ranny i odznaczony Krzyżem Św. Jerzego. Jako inwalidę zwolniono go z wojska w stopniu prostego żołnierza.
W r. 1845 ukończył studia na uniwersytecie kijowskim, otrzymując tytuł kandydata filozofii. Zyskał na tej uczelni powszechne poważanie: «Może nikt w uniwersytecie kijowskim od czasu jego założenia nie miał podobnej popularności», wspominał ówczesny student tej szkoły Stefan Buszczyński. P. poświęcił się pracy pedagogicznej, a ponieważ ze względów politycznych nie mógł liczyć na otrzymanie posady rządowej, został nauczycielem prywatnym. Uczył dzieci kilku bogatych rodzin szlacheckich (Żurowscy, Dorożyńscy w Teleżyńcach, Jankowscy w Chodorowie, których majątkiem potem administrował). W r. 1855 ogłosił Głosownik (Kijów), pomyślany jako wstęp do «wykładu nauk początkowych»; podkreślał w nim konieczność usamodzielniania umysłu dziecka. Ok. r. 1863, aby uniknąć policyjnych represji, wyjechał wraz ze swym wychowankiem Karolem Chodkiewiczem do Paryża. W r. 1870 osiadł w Krakowie, gdzie już wcześniej zamieszkał jego przyjaciel Adrian Baraniecki. Wraz z żoną i jej siostrą Seweryną Górską P. nabył posiadłość przy ul. Garbarskiej i razem otworzyli siedmioklasową, połączoną z internatem pensję dla dziewcząt, która zyskała bardzo dobrą opinię w całej Polsce. P. uczył na niej arytmetyki, geometrii, fizyki i pedagogiki, a także literatury powszechnej, historii Polski i powszechnej; pedagogikę wykładał również na zorganizowanych przez A. Baranieckiego Wyższych Kursach dla Kobiet w l. 1871/2–1885/6. Własny system w tej dziedzinie usiłował stworzyć w książce Uwagi pedagogiczne (Lw. 1878), przy czym na jego poglądy oddziałał Zygmunt Krasiński. Osobno ogłosił nadto odczyt O potrzebie i pożytku nauk przyrodniczych w ruchu powszechnej cywilizacji (Kr. 1871). W domu Pietraszkiewiczów zbierali się osiadli w Krakowie sybiracy oraz przybysze z Król. Pol. i z kresów wschodnich (m. in. Baraniecki, Buszczyński, Marian Dubiecki, Agaton Giller, Izydor Kopernicki, Marian Zdziechowski). Bywali również u nich Franciszek Henryk Duchiński, Antoni Edward Odyniec i Seweryn Goszczyński. P. zmarł w Krakowie 20 II 1887 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
Z małżeństwa (od r. 1854) z Teofilą z Górskich (1835–1902) P. pozostawił dziewięcioro dzieci, m.in Stanisława (zob.).
W spuściźnie rękopiśmiennej po P-u, którą przechowywała rodzina, znajdowały się m.in.: poemat Noc w Hamborach z r. 1889 (obecnie w B. Jag. w Kr.), wspomnienia oraz podręcznik Arytmetyka dla szkół ludowych. Dzieła: Wstęp do historii ludu polskiego oraz obszerny, pisany prozą Testament starego szlachcica, P. sam zniszczył w 1863 r. z obawy przed represjami.
Portret P-a rys. W. Podkowińskiego (reprod.: „Kłosy” 1887 nr 1147 s. 404); – Estreicher w. XIX; Bibliogr. filozofii pol., III; PSB (Górska Seweryna); – Bachórz J., O polskim egzotyzmie romantycznym, w: Problemy polskiego romantyzmu, S. 2, Wr. 1974; Buszczyński S., Xawery Pietraszkiewicz, Kr. 1888 (podob.); Chitariszwili-Occheli W., Polsko-gruzińskie związki literackie w XIX w., „Przegl. Human.” 1977 nr 2 s. 91; Dubiecki M., Franciszek Ksawery Pietraszkiewicz, „Kłosy” 1887 nr 1147; tenże, Młodzież polska na uniwersytecie kijowskim przed r. 1863, Kijów 1909 s. 47–8 (fot.); Gralewski M., Kaukaz, Lw. 1877 s. 510; Inglot M., Na kaukaskim szlaku, w: Prace Liter. XX („Acta Universitatis Wratislaviensis No 457”), Wr. 1979; tenże, Polacy piszący na Kaukazie w pierwszej połowie XIX w., „Pam. Liter.” 1957 z. 2 s. 548; Janiszewski L., Z listu… do Wydawcy „Pamiętnika”, „Pam. Nauk.-Liter.” 1850 z. 6 s. 120; Kawyn S., [Wstęp do:] Korzeniowski J., Kollokacja, Wyd. 3., Wr. 1958 s. XLIII–XLV; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie, Kr. 1972; Kubacki W., Malwy na Kaukazie, W. 1969; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Kr. 1975; Małachowska M., Ksawery Pietraszkiewicz, W. 1935 (fot.); Reychman J., Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972; tenże, Polacy w górach Kaukazu do końca XIX w., „Wierchy” R. 23: 1954 s. 29; Tabiś J., Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961–75 księgi 2, 6; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I (fot.); X., Ze wspomnień kresowych, „Kraj” 1884 nr 20 s. 15–16; [Zabłocki] Łada-Zabłocki T., Poezje, Pet. 1845 s. 137; – „Czas” 1887 nr 42 s. 2; „Kur. Warsz.” 1887 nr 63 s. 3; „Nowa Reforma” 1887 nr 42 s. 2; „Szkoła” 1887 nr 10 s. 77–8; – B. Jag.: rkp. Przyb. 184/61 (tu wiersze P-a, m.in. poemat Noc w Hamborach, oraz list córki P-a Jadwigi Kwaśnickiej do M. Dubieckiego z 22 III 1897); B. PAN w Kr.: rkp. 2028 t. 8, 2064 t. 1, 3, 4 (listy P-a); – Cmentarz Rakowicki w Kr.: Napisy na grobowcu rodzinnym Pietraszkiewiczów.
Rościsław Skręt